تحقیق کلياتي از اخلاق در قرآن

اهميت اخلاق

جامعترين آياتي که بيانگر مسائل زير بنائي اخلاق، از قبيل اهميت تهذيب نفس و مبادي اخلاقي است آيات سوره والشمس مي‌باشد. اين سوره، با چندين قسم به مهمترين مظاهر آفرينش آغاز مي‌شود. بر اهل نظر روشن است که قسمهاي مذکور قرآن کريم، هر چند معمولاً، در نظر اول ساده جلوه مي‌کند اما چون دقت شود روشن مي‌گردد که هم بيان کننده عظمت آن پديده‌ها و اموري است که به آنها سوگند خورده شده، و هم تاثيري است که‌اين پديده‌ها در نظام خلقت دارند. ترتيب اين قسمها در اين سوره، اين معني را القا مي‌کند که نظام عظيم آفرينش، از خورشيد و تابشش، و ماه و زمين و تحولات آن، و شب و روز، همه مقدمه‌اند براي تحقق نفس انساني: ‘و نفس و ما سوّيها’. ميوه درخت آفرينش، موجودي است که از همه موجودات عظيمتر است و خداوند آن را به دست خود آفريده و تربيت کرده است. بيشترين تکيه سخن ما نيز بر همين آيه است.

تسويه نفس

«تسويه» در مقامي‌به کار مي‌رود که موضوع تسويه چون ساختمان دو مرحله را طي کند: مرحله سفت کاري و محله نازک کاري. تسويه در حکم نازک کاري است. تعبير تسويه در مورد نفس به‌اين معني اشاره دارد که خلقت آن، دفعي و آني نيست، چنين نيست که نفس از اول به همين صورت آفريده شده باشد و تا آخر هم به حال اول بماند، بلکه آفرينش نفس در مرحله‌اي احتياج به تسويه دارد؛ يعني پس از اصل خلقت، نيازمند به تکميل است.

ابتدا قسم به نفس خورد، سپس به خدايي که‌اين نفس را آفريده است يعني اول به مخلوق و سپس به خالق آن مخلوق قسم خورد شده، است. اين نوع قسم، مفيد دو نکته است: يکي نهايتِ ارتباط و انتساب نفس به خدا؛ ديگر اين که اهميت نفس و آن و چه محل بحث اين آيات است. يعني آنچه محل بحث است نفس است و تسويه کننده نفس.

بعد از همه‌اين قَسمها با اين آب تاب مي‌فرمايد: ‘قَد اَفلَحَ مَن زَکيها وَ قَد خابَ مَن دَسّها’. (شمس: 10-9) در اهميت تزکيه نفس تعبير از اين رساتر تمي‌شود. اگر آدميزادگان بخواهند با فکر و تدبير اهميّت تزکيه نفس را بيان کنند هرگز به تعبيري به‌اين رسايي دست نخواهند يافت. مستفاد از اين آيات اين است که‌اي انسان تو موجودي هستي بسيار با عظمت، مقصود از آفرينش کاينات تويي، تو گل سر سبد آفرينشي، تو ميوه درخت خلقتي، تو اول بايد خودت را بشناسي و سپس به اهميت وجودت پي ببري. بدان! با اين عظمت که تو داري و با آن حکمت که خداي متعال در وجود تو، به کار برده، در عين حال، کار با آفرينش و به وجود آمدن تو و حتي با تسويه نفس، به پايان نرسيده است. طبق آيات ديگر، که بيانگر کيفيت آفرينش انسان است، همه‌اينها راه تکويني است که خدا براي همه آدميان قرار داده، تا نوبت به روح انسان برسد.. و پس از آن دو مسير در پيش روي انسان است: مي‌تواند اوج بگيرد و از مايه‌هايي که خداوند در وجودش نهاده بهره ببرد تا اشرف مخلوقات شود و مي‌تواند مايه‌ها و استعدادهاي خويش را از بين ببرد. انتخاب به دست اوست